تابلو سمازن هنری جهان و کارِ جهان جمله هیچ بَر هیچ است گالری چارگوش مدل 2920.2

تابلوی درویش در سماع از گردابِ سماع تا کهکشانِ معنا در آینه‌ی هنر معاصر، رقص هستی بر بومِ کلامِ حافظ

مقدمه:

هنر، همواره زبان گویای حالات درونی، باورها و آمال بشری بوده است. در میان گونه‌های مختلف هنری، نقاشی که با خوشنویسی و مضامین عرفانی درمی‌آمیزد، به خلق آثاری می‌انجامد که نه تنها چشم‌نوازند، بل‌که دروازه‌هایی به سوی عوالم معنا و معرفت می‌گشایند. تابلوی "درویش در سماع"، نمونه‌ای برجسته از این تلفیق شکوهمند است؛ اثری که در آن، حرکت و سکون، فرم و معنا، و کلام و تصویر، در هم تنیده‌اند تا پیامی عمیق از ماهیت هستی و جایگاه انسان در آن را منتقل کنند. این تابلو با الهام از غزل دلنشین و تأمل‌برانگیز لسان‌الغیب، حافظ شیرازی، به تجسمی بصری از مفاهیم عرفانی، فنای فی‌الله، و بی‌اعتباری دنیای مادی پرداخته است.

شعر گرانقدر حافظ، که جان و جوهره‌ی این تابلو را تشکیل می‌دهد، چنین است:

"مقامِ امن و مِیِ بی‌غَش و رَفیقِ شَفیق گَرَت مُدام مُیَسَّر شود زِهی توفیق

جهان و کارِ جهان جمله هیچ بَر هیچ است هزار بار من این نکته کرده‌ام تحقیق"

این تابلو، با تصویر سماع‌زن درویشی در مرکز که در حال رقص سماع در میان خوشنویسی شعر حافظ است، و با زمینه‌ای که نماد کهکشان و جهان است و بدن درویش با آن تلفیق شده، فضایی مفهومی و معنوی را با رنگ‌های تیره و روشن، طلایی و مشکی ایجاد کرده تا مفهوم معنوی شعر حافظ بهتر بیان شود. این شرح جامع، کوششی است برای غواصی در لایه‌های هنری، ادبی، مفهومی، و فلسفی این اثر، تا از رازهای نهفته در رقص صوفیانه، گردش هستی، و انعکاس حقیقت در بستر کلام جاودان حافظ پرده برداشته شود.

بخش اول: در بیکران کلام حافظ - حقیقتِ هیچ و توفیقِ وصل

برای ورود به جهان این تابلوی هنری، ضروری است ابتدا به کالبدشکافی ابیات انتخاب شده از لسان‌الغیب، حافظ شیرازی، بپردازیم؛ ابیاتی که در اوج فصاحت و بلاغت، عمق فلسفه‌ی حیات و بی‌اعتباری جهان را بیان می‌کنند:

۱. "مقامِ امن و مِیِ بی‌غَش و رَفیقِ شَفیق"

• مقام امن: نمادی از آرامش، سکون، امنیت روحی و جسمی، و رهایی از دغدغه‌های دنیوی است. این "مقام"، می‌تواند درونی باشد، یعنی آرامش در قلب و روح، یا بیرونی، یعنی محیطی امن و بی‌خطر.

• مِیِ بی‌غَش: "مِی" در شعر حافظ، اغلب نماد شراب انگوری نیست، بل‌که استعاره‌ای است از "شراب طهور" عرفانی، یعنی معرفت الهی، عشق حقیقی، سرمستی روحانی، و کشف حقیقت. "بی‌غَش" بودن آن به معنای ناب، خالص، و عاری از هرگونه آلایش و ناخالصی است. این "مِی" حلال مشکلات و پرده‌بردار از اسرار است.

• رفیق شفیق: نمادی از یک همراه واقعی، دلسوز، همدل، و قابل اعتماد است؛ کسی که در مسیر زندگی و طریق عرفان، یار و یاور باشد و درک متقابلی وجود داشته باشد.

۲. "گَرَت مُدام مُیَسَّر شود زِهی توفیق"

• گرت مدام میسر شود: به معنای "اگر این سه نعمت (مقام امن، می بی‌غش، رفیق شفیق) همواره و پیوسته برایت فراهم باشد."

• زهی توفیق: "زهی" (چه نیکو، چه خوشا) بیانگر نهایت تحسین و غبطه است. "توفیق" به معنای موفقیت، دستیابی به خواسته‌ها، و یاری الهی است. حافظ می‌گوید دستیابی همیشگی به این سه عنصر، نهایت موفقیت و سعادت حقیقی است. این مصراع، آرزوی دستیابی به کمال و آرامش در مسیر زندگی است.

۳. "جهان و کارِ جهان جمله هیچ بَر هیچ است"

• جهان و کار جهان: به معنای کل هستی مادی، دنیا، و تمامی فعالیت‌ها، مشاغل، دغدغه‌ها و دستاوردهای آن.

• جمله هیچ بر هیچ است: این عبارت، اوج نگاه فلسفی و عرفانی حافظ به دنیاست. به معنای "همگی پوچ و بی‌ارزش است، و چیزی بر چیزی استوار نیست." این "هیچ" به معنای نیستی و عدم نیست، بل‌که به معنای بی‌ثباتی، گذرا بودن، و بی‌اعتباری دنیا در برابر حقیقت مطلق و ابدی است. دنیا با همه‌ی مظاهرش، فانی و بی‌بنیاد است.

۴. "هزار بار من این نکته کرده‌ام تحقیق"

• هزار بار: تأکیدی بر تعداد دفعات و عمق تجربه‌ی حافظ است. او این حقیقت را بارها و بارها آزموده و به آن یقین پیدا کرده است.

• نکته: اشاره به همان "هیچ بر هیچ بودن" دنیاست.

• کرده‌ام تحقیق: به معنای "بررسی کرده‌ام، تجربه کرده‌ام، به یقین رسیده‌ام، و این یک باور عمیق و آزموده‌شده برای من است." این مصراع، نشان‌دهنده‌ی حکمت و بصیرت حافظ است که از راه تجربه و تأمل به این حقیقت رسیده است.

پیام کلی شعر: این ابیات، بیانگر دوگانگی عمیقی است: از یک سو، آرزوی دستیابی به سعادت و آرامش حقیقی در زندگی (مقام امن، می بی‌غش، رفیق شفیق) و از سوی دیگر، درک عمیق از بی‌اعتباری و ناپایداری جهان مادی. حافظ با این کلمات، بیننده را به تأمل در ماهیت هستی و عدم دل‌بستگی به ظواهر دنیوی دعوت می‌کند. "هیچ بر هیچ" بودن دنیا، راه را برای یافتن "حقیقت" و "وصل" هموار می‌سازد؛ حقیقت و وصلی که در سماع عارفانه و غرق شدن در معنویت تجلی می‌یابد. این شعر، بستر فکری و عرفانی تابلوی "درویش در سماع" است.

بخش دوم: کالبد هنری تابلو – سماعِ خط و رنگ در بیکرانِ هستی

تابلوی "درویش در سماع"، با الهام از این ابیات عمیق حافظ، به تجسمی بصری از مفاهیم عرفانی، حرکت روحانی، و فنای درونی پرداخته است:

۱. سماع‌زن درویش در مرکز تصویر:

• موقعیت مرکزی: قرار گرفتن درویش در مرکز تابلو، بر اهمیت و محوریت او در انتقال مفهوم اثر تأکید دارد. او واسطه‌ای میان بیننده و جهان معناست.

• حالت سماع: رقص سماع، که بخش جدایی‌ناپذیری از آیین تصوف مولویه است، نمادی از:

  • حرکت چرخشی: نمادی از گردش افلاک، سیارات، و کهکشان‌هاست. درویش با این حرکت، خود را با ریتم هستی و کائنات هماهنگ می‌کند.

  • سیر و سلوک روحانی: سماع، سفری درونی است که در آن، درویش از خودبینی و خودمحوری رها شده و به سوی حقیقت مطلق گام برمی‌دارد.

  • فنای فی‌الله: در اوج سماع، درویش به مرحله‌ای می‌رسد که "خود" را فراموش کرده و در ذات الهی مستحیل می‌شود.

  • شور و وجد عرفانی: این رقص، تجلی شور و عشق الهی است که در وجود عارف فوران می‌کند.

• تلفیق بدن درویش با زمینه: بدن درویش با زمینه تلفیق شده، که نمادی از محو شدن مرزهای وجودی او در کائنات است. این تلفیق، نشان‌دهنده‌ی وحدت وجود، و بی‌مرزی در عالم عرفان است. گویی درویش، جزئی از هستی شده و با جهان یکی گشته است.

۲. خوشنویسی شعر حافظ در میان زمینه:

• تکرار و پراکندگی: شعر حافظ به صورت خوشنویسی در زمینه پراکنده شده و بخشی از بافت کلی تابلو را تشکیل می‌دهد. این پراکندگی و تکرار کلمات، به مثابه‌ی "ذکر" بصری عمل می‌کند؛ گویی کلام حافظ در هر گوشه از جهان طنین‌انداز است.

• هم‌نشینی با حرکت سماع: خطوط خوشنویسی با حرکت چرخشی و سیال درویش در هم تنیده‌اند. این هم‌نشینی، نشان می‌دهد که کلام حافظ، نه فقط یک متن ادبی، بل‌که راهنمایی برای این سیر و سلوک روحانی است.

۳. زمینه که نماد کهکشان و جهان است:

• آبسترکت و تیره: زمینه‌ی آبسترکت و عمدتاً تیره، می‌تواند نمادی از فضای بی‌کران کیهان، کهکشان‌ها، و حتی عظمت عالم غیب باشد. این تیرگی، هم به رمزآلودی هستی اشاره دارد و هم به عمق معنوی آن.

• بافت‌پردازی: بافت‌های موجود در زمینه، حس عمق و حرکت را القا می‌کنند؛ گویی سیارات و ستارگان در حال چرخش هستند.

• تلفیق با درویش: تلفیق بدن درویش با این زمینه، او را به موجودی کیهانی تبدیل می‌کند که در حال هم‌نوایی با ریتم جهان است.

۴. رنگ‌های تیره و روشن، طلایی و مشکی:

• مشکی و رنگ‌های تیره: رنگ مشکی و تیره در زمینه، به عمق، رازآلودی، و بی‌کرانگی فضا اشاره دارد. این رنگ‌ها، حس جدیت و وقار به اثر می‌بخشند.

• طلایی: رگه‌های طلایی در خوشنویسی و نقاط پراکنده، نمادی از نور الهی، حقیقت درخشان، و جرقه زدن معرفت در دل تاریکی است. این رنگ، به شکوه و ارزش معنوی مفاهیم اشاره دارد.

• رنگ‌های روشن: حضور رنگ‌های روشن در بخش‌هایی از درویش و خوشنویسی، نمادی از نورانیت روح، تجلی حقیقت، و بیداری معنوی است. این کنتراست میان تاریکی و روشنایی، به دراماتیک بودن اثر می‌افزاید و حرکت از "هیچ" به "حقیقت" را بیان می‌کند.

بخش سوم: تحلیل هنری-مفهومی – رقصِ هستی و عبور از پوچی

این تابلو با تلفیق بی‌نظیر فرم و محتوا، بیانگر مفاهیم پیچیده‌ای است:

۱. تجسمِ "هیچ بر هیچ" بودن جهان:

• حرکت سماع‌گونه‌ی درویش در میان فضایی که نماد کهکشان و جهان است، در واقع تجسم بصری همان "جهان و کار جهان جمله هیچ بر هیچ است" حافظ است. درویش با رقص خود، گویی بر پوچی و بی‌ثباتی دنیا تأکید می‌کند و با بی‌اعتنایی به آن، به سوی حقیقت مطلق می‌چرخد.

۲. جستجوی "مقام امن" و "می بی‌غش":

• رقص سماع، خود راهی برای رسیدن به "مقام امن" درونی و نوشیدن "می بی‌غش" معرفت است. درویش با این حرکت، به دنبال رهایی از قیدهای مادی و رسیدن به آرامش و وجد روحانی است.

۳. وحدت وجود و فنای فی‌الله:

• تلفیق بدن درویش با زمینه (که نماد جهان است)، به وضوح مفهوم وحدت وجود را بیان می‌کند؛ این که انسان و جهان، در نهایت جزئی از یک کل بزرگتر و واحد هستند. درویش با فنا شدن در این کل، به مقام قرب الهی می‌رسد.

۴. قدرت کلام در سیر و سلوک:

• حضور پررنگ خوشنویسی شعر حافظ، نشان‌دهنده‌ی نقش حیاتی کلام (به ویژه کلام عارفانه) در راهنمایی و الهام‌بخشی در مسیر سیر و سلوک است. شعر، خود جرقه‌ای برای آغاز این رقص درونی است.

۵. تناقض و تعادل:

• تابلو با ایجاد تناقض میان حرکت (سماع) و سکون (فضای کهکشانی)، و میان روشنایی (طلایی) و تاریکی (مشکی)، به تعادلی هنری دست یافته است. این تعادل، بازتابی از تعادل درونی است که عارف در مسیر خود به آن می‌رسد.

۶. بعد زمانی و مکانی:

• فضای آبسترکت کهکشانی، بعد زمانی و مکانی را محو می‌کند. این سماع، نه در یک زمان و مکان خاص، بل‌که در بیکران هستی و در تمامی ازمنه جاری است.

بخش چهارم: لایه‌های فلسفی و عرفانی – از فنا تا بقا، از جزء تا کل

این تابلو، مفاهیم عمیق فلسفی و عرفانی را به زبانی بصری بیان می‌کند:

۱. مفهوم فنا و بقا:

• رقص سماع، نمادی از فنای انسان در حقیقت مطلق است. درویش با این حرکت، "خود" را فانی می‌کند تا به "بقا"ی الهی دست یابد. تلفیق بدن او با زمینه، این فنا را به تصویر می‌کشد.

۲. سیر از کثرت به وحدت:

• جهان، نمادی از کثرت است. درویش با رقص چرخشی خود، گویی از کثرت ظاهری جهان عبور کرده و به سمت وحدت مطلق حرکت می‌کند. این، تجسم سیر از "هیچ بر هیچ" بودن جهان مادی به سوی یگانگی حقیقت است.

۳. موسیقی آسمانی (سماع):

• در عرفان، سماع نه فقط یک رقص، بل‌که شنیدن "نوای آسمانی" و "موسیقی الهی" است. هرچند تابلو فاقد صوت است، اما ریتم و حرکت آن، این موسیقی درونی را تداعی می‌کند.

۴. نقش نور در عرفان:

• حضور رنگ طلایی به عنوان نور در دل تاریکی، نمادی از "نورالانوار" یا همان نور الهی است که در پس پرده‌ی کثرات جهان، حقیقت را روشن می‌کند. این نور، راهنمای سالک در تاریکی مسیر است.

۵. ارتباط انسان با کائنات:

• این تابلو، تأکید بر ارتباط عمیق و ناگسستنی انسان با کائنات و جهان هستی دارد. انسان، جزئی از این پیکره‌ی عظیم است و حرکت و وجود او، با حرکت کائنات هم‌سو است.

۶. بی‌نیازی از دنیا:

• درک "هیچ بر هیچ" بودن دنیا، به بی‌نیازی و عدم دل‌بستگی به آن منجر می‌شود. درویش در رقص خود، تمام وابستگی‌های دنیوی را رها می‌کند.

بخش پنجم: ابعاد زیبایی‌شناختی و کاربردی - از بوم تا فضای خانه

این تابلوی نقاشیخط، علاوه بر مفاهیم عمیق، دارای ارزش‌های زیبایی‌شناختی و کاربردی نیز هست:

۱. ترکیب‌بندی دینامیک و جذاب:

• ترکیب‌بندی تابلو، با حرکت چرخشی درویش و خطوط خوشنویسی، حسی از پویایی و انرژی را ایجاد می‌کند که می‌تواند در فضای دکوراسیون منزل، به جذابیت بصری و شور و حال بیفزاید.

۲. هارمونی رنگ‌ها:

• هارمونی میان رنگ‌های تیره (مشکی) و رنگ‌های روشن (طلایی و سفید)، تعادل بصری دلنشینی را ایجاد کرده است. این تعادل، تابلو را برای فضاهای مختلف با دکوراسیون‌های متفاوت مناسب می‌سازد.

۳. ایجاد فضای معنوی و تأمل‌برانگیز:

• این تابلو، با مضمون عرفانی و ترکیب بصری خود، فضایی معنوی، آرام و تأمل‌برانگیز در هر فضایی، به ویژه در منزل، ایجاد می‌کند. این اثر می‌تواند محلی برای مدیتیشن و درون‌نگری باشد.

• مناسب برای دکوراسیون مدرن و سنتی: ماهیت آبسترکت و خوشنویسی آن، باعث می‌شود که این تابلو بتواند هم در فضاهای مدرن و هم در فضاهای سنتی به خوبی جای بگیرد و با آن‌ها هماهنگ شود.

۴. نقش آموزشی و الهام‌بخش:

• این تابلو، می‌تواند به عنوان یک منبع الهام و یادآور برای مفاهیم عمیق عرفانی و فلسفی حافظ عمل کند و بیننده را به سوی تفکر در ماهیت هستی سوق دهد.

۵. هنر به مثابه‌ی زبان مشترک:

• ترکیب خط فارسی و مفاهیم عرفانی، این تابلو را به اثری تبدیل می‌کند که نه تنها برای مخاطبان ایرانی، بل‌که برای تمامی علاقه‌مندان به هنر و معنویت در سراسر جهان جذاب است و به عنوان یک زبان مشترک عمل می‌کند.

نتیجه‌گیری: تابلویی از جنس روح و حقیقت

تابلوی "درویش در سماع"، اثری فاخر و پرمعناست که با تلفیق هنر نقاشیخط، خوشنویسی کلام حافظ، و تجسم بصری سماع عارفانه، به بیانیه‌ای قدرتمند از مفاهیم عرفانی و فلسفه‌ی هستی تبدیل شده است. این تابلو، با بهره‌گیری هوشمندانه از رنگ‌های تیره (نماد بیکرانگی) و طلایی (نماد حقیقت)، و با به تصویر کشیدن حرکت چرخشی درویش در دل کهکشان کلمات، نه تنها یک اثر هنری زیبا، بل‌که یک رقص بصری از روح و حقیقت است.

این تابلو، بیش از یک قطعه هنری، آینه‌ای بازتاب‌دهنده‌ی سفر درونی انسان در مسیر معرفت و درک "هیچ بر هیچ" بودن دنیای مادی است. درویش در این بوم، با رقص خود، نه تنها بر پوچی ظواهر دنیا تأکید می‌کند، بل‌که راه رسیدن به "مقام امن" و "می بی‌غش" را نیز نشان می‌دهد. این اثر، گواهی است بر این حقیقت که حافظ، هنوز هم در کالبد هنر معاصر، شور عرفانی را به تصویر می‌کشد و به هر خانه‌ای که در آن قرار گیرد، حسی از آرامش، تأمل و عمق معنوی را هدیه می‌دهد.

- با تکنیک طراحی دیجیتال و چاپ بسیار نفیس - طراح: احمد قلی زاده

مجموعه تابلوهای گالری چارگوش با بیش از یک دهه خلق آثار هنری تلاشی است برای ارتقای زبان بیان هنر ایران زمین. این آثار دارای فضا سازی های عمیق و مجموعه بسیار گسترده ای از طرح های زیبای مفهومی و اورینتال فارسی با الهام از سروده های اساطیر ادبی ایران زمین، تلفیقی از عشق و فضای لامتنهیست از نور بسوی زیبایی ... این آثار با تکنیک دیجیتال طراحی و با چاپ بسیار نفیس پنجره ای متفاوت از انتخاب طرح و هنر پارسی را به مردم هنردوست ایران زمین تقدیم نموده اند.